Położenie

Polany Surowiczne – obecnie niezamieszkana dolina, niegdyś ludna wieś leżąca we wschodniej części Beskidu Niskiego, pasma górskiego rozciągającego się od Przełęczy Tylickiej niedaleko Krynicy do Przełęczy Łupkowskiej nieopodal Komańczy.
Położone są około 12 kilometrów na południe od Rymanowa, w_dolinie Potoku Surowicznego, wpadającego kilka kilometrów dalej do Wisłoka.

Łemkowie

Jak większość wsi na terenie Beskidu Niskiego, Polany Surowiczne były zamieszkane przez Łemków. Łemkowie – to grupa etniczna powstała – jak głosi najpopularniejsza dotąd teoria – wskutek osiedlenia się tu koczowniczych plemion pasterskich pochodzenia wołoskiego, przybyłych łukiem Karpat z_terenów dzisiejszej Rumunii w_XIV – XV wieku. Pasterze, wędrując dłuższy czas przez tereny Rusi, przejęli od Rusinów ich język, później podczas pobytu na ziemi beskidzkiej zaczerpnęli sporo z_kultury polskiej i_słowackiej. Łemkowska mowa zbliżona jest do ukraińskiej, ale z_wieloma elementami ogólnokarpackiego słownictwa góralskiego oraz zapożyczeniami z_języka słowackiego i_polskiego. Łemkowie nie utożsamiali się powszechnie z_Ukrainą i_jej narodową ideologią. Nie należy łączyć Łemków z_UPA, która zwłaszcza w_zachodniej części Łemkowszczyzny nie działała.

Historia Polan

Teren nad Potokiem Surowicznym był przypuszczalnie do XV wieku niezamieszkały. W_owym czasie zagęszczenie ludności w_Beskidzie było jeszcze niewielkie. Istniały w_okolicy pierwsze wsie w_pobliżu Jaślisk oraz Surowica. Surowica – dziś również wyludniona wioska – leżała nad Wisłokiem ok. 3_km na wschód od Polan. Dokumenty z_1361 roku wspominają o_niej jako o_dawniej założonej.
Nie wiemy dokładnie, kim byli ówcześni jej mieszkańcy. Gdy dotarli w XV wieku w_te tereny wołoscy przybysze, rozpoczęli w_okolicy wypasać bydło i_owce. Jednym z_terenów wypasów musiały być zbocza Polańskiej. Ponieważ liczba mieszkańców Surowicy zwiększała się, niektórzy z_nich postanowili założyć na terenie pastwisk nowa wieś. Nazwali ją pierwotnie „Potok Surowiczny”. W_1549 roku niejaki Iwan z_Surowicy otrzymał dla niej od kasztelana sanockiego przywilej osadczy.

W przeciągu 200 lat Polany Surowiczne stały się dużą wsią. Założono tu parochię (czyli parafię) ruską. W_ostatnich latach XIX wieku mieszkało tu 665 osób, prawie wyłącznie Łemków – grekokatolików.

Jesienią i_zimą 1914 roku, kiedy w_okolicach Jaślisk trwały ciężkie walki miedzy wojskami rosyjskimi i_austrowęgierskimi, Polany uniknęły większych zniszczeń.
W_okresie międzywojennym zamieszkiwało tu już więcej niż 1000 osób w ponad 100 gospodarstwach.

Wygląd wsi

Jak wyglądała wieś? Ciągnęła się na przestrzeni około 3_km od miejsca, gdzie stała cerkiew aż do ostatnich polan przed jarem, którym Surowiczny spływa ze zboczy Jawornika. Gospodarstwa stanowiły przede wszystkim charakterystyczne chaty, tzw. chyże, gdzie pod jednym dachem mieściła się izba mieszkalna, komora, boisko, chlew, obora, na strychu często składano słomę. Obok chyży stawiano sypaniec, czyli wolno stojący spichlerz na plony. Budowano też piwnice z_rzecznego kamienia. Dachy chyż były kryte słomą, być może zostało jeszcze parę kurnych chat.
W_dole wsi stała drewniana cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św._Michała Archnioła z_oddzielną kamienną dzwonnicą, której mury dziś samotnie górują nad drogą.

W 1926 roku mieszkańcy Polan Surowicznych zaprosili do wsi znaną malarkę ukraińską Olenę Kulczycką (ukr. Олена Львівна Кульчицька) 1877-1967.
Jej ojcem był Lew Kulczycki herbu Sas – adwokat, radca sądu w Brzeżanach, matką Maria ze Stebelskich.

Olena Kulczycka przebywała w Polanach Surowicznych dwukrotnie – tj. w_1926 oraz 1938 r. Oto fragmenty wspomnień mieszkańców wsi:

„…po dwóch miesiącach malarka odpisała, ze skorzysta z_zaproszenia i_przyjedzie do nas na Zielone Świątki.
W_wyznaczony dzień wysłaliśmy konie do Rymanowa. We wsi pomogliśmy malarce zorganizować kobiety i_starego Łemka w_czuchani (charakterystyczny łemkowski wierzchni odziew – przyp. aut.) do pozowania. Kulczycka namalowała chłopa, obejrzała okolicę, zrobiła kilka szkiców i_tego dnia pojechała do Przemyśla…”

Czas okupacji

We wrześniu 1939 roku Polany zostały zajęte przez Niemców. Wśród mieszkańców wzmogły się okazywane już przed wojną sympatie dla narodowych idei ukraińskich. Popsuły się stosunki z_Polakami z_Jaślisk i_Posady Jaśliskiej.

W_latach 1940-1945 koło Polan przebiegał ważny szlak kurierski Komendy Głównej ZWZ Armii Krajowej Warszawa-Budapeszt o kryptonimie „Jaga-Kora”.

Kurier podporucznik Polskich Sił Zbrojnych Jan Łożański, który przemierzał tę drogę 45 razy, opisywał, że obawiał się spotkania w drodze policji ukraińskiej z_Polan Surowicznych, z_którą nieraz musiał walczyć.

Jego wspomnienia w postaci obszernej publikacji pt. „Orzeł z Budapesztu” spisane oraz opracowane przez Krystynę Chowaniec zostały wydane staraniem wydawnictwa DEMART w_2012_r.
Lokalna podkarpacko-małopolska Telewizja Obiektyw z Krosna nakręciła krótki film dokumentalny „Beskidzka trasa kurierska Jaga-Kora” będący streszczeniem patriotycznej działalności Jana Łożańskiego.

Polany Surowiczne zostały wyzwolone 20 września 1944 roku przez nacierające z_północy wojska sowieckie 1. Frontu Ukraińskiego podczas Bitwy o Przełęcz Dukielską stanowiącej część Operacji dukielsko-preszowskiej.
Rok później Łemkowie z_Polan zostali wysiedleni do ZSRS. Wieś opustoszała – chaty i_cerkiew rozebrano, pola zamieniły się w_nieużytki zarastające trawą.

Czasy obecne

Najbardziej widoczną pozostałością dawnej Łemkowskiej wsi są mury dzwonnicy cerkiewnej, stojące niedaleko Chałupy Elektryków. Dzwonnica nakryta była „baniastym” dachem z_gontu, zwieńczonym krzyżem. Obok niej stała cerkiew – tak, że oś obu budowli miała kierunek wschód-zachód (najbardziej na wschód wysunięte było sanktuarium, czyli cześć dla duchownych; jest to powszechny zwyczaj przy wznoszeniu cerkwi).
Przy dzwonnicy znajdują się resztki kilku nagrobków – przypuszczalnie księży lub znaczniejszych gospodarzy. Właściwy cmentarz leży kilkadziesiąt metrów na wschód od dzwonnicy – na placu otoczonym starymi drzewami.

Kilka eksponatów z_terenu cmentarza zostało przeniesionych do Chałupy – m.in. okazały krzyż z_kopuły polańskiej cerkwi. Niestety kilka lat temu krzyż ten w_niewyjaśnionych okolicznościach został nam ukradziony – śladów włamania nie stwierdzono…
Dwa pozostałe krzyże znajdują się obecnie w_renowacji w_związku z_prowadzonym przy udziale Stowarzyszenia Klub Turystyczny Elektryków „STYKI” remontem dzwonnicy cerkiewnej.
W_górze wsi spotkamy kilkanaście dobrze zachowanych piwnic oraz zdziczałe sady – choć niektóre drzewa rodzą jeszcze wspaniale, słodkie owoce.